English-Монгол Buddhist Glossary

~ A ~

Accumulation of merits – Буян хураах

Accumulation of Wisdom – Билгүүнийг хураах

Action – үйл

Aeon– галав

Afflicted emotion (afflictions) – Нисванис

Ascetic – даяанч

Aggregates ( five ) – 5 Цогц

1. The aggregate of Form – Дүрст цогц
2. The aggregate of Feeling – Сэрэхүйн цогц
3. The aggregate of Perception or Discrimination – Хуран мэдэхүйн цогц
4. The aggregate of Motivational or Compositional factor – Хураан үйлдэхүйн цогц
5. The aggregate of Consciousness – Тийн мэдэхүйн цогц

Altruistic – бусдыг эрхэмлэхүй сэтгэл

Altar – шүтээний ширээ

Analytical meditation – ажиглан шинжих бясалгал

Arhat – Архад – орчлонгийн хүрднээс тонилох

Asura, demigod – Асур тэнгэр

Aspiration – дуршихуй

Aversion – Хорсох сэтгэл , зэвүүцэл

Arya being – Хутагт төрөлхтөн

Atom – хумхийн тоос

Awareness– сэхээрэх, ухаарах, танин барих, ухамсарлах

Bardo – Завсрын төрөл

Basis of designation – Нэрийтгэлийн суурь

Beginningless time – цаглашгүй, тэргүүлшгүй, эхлэлгүй öàã

Benefit – ач тус, үр ач

Blind faith – мухар сүжиг

Blessing – адистид

Blood connection – цусан төрлийн барилдлага

Bodhichitta – Бодь сэтгэл

Bodhisattva – Бодьсадва

Buddha – Бурхан

Buddha nature ( Tathagata Garbha) – Бурханд бүтэх чанар

Buddhist philosophy – Буддын гүн ухаан

Brahma – Бирман ариун язгуурт хүмүүн эсвэл Бирман тэнгэр

Being –Амьтан, төрөлхтөн

Calm abiding ( Samatha ) – амирлан ахуй, самата

Causal refuge – угийн аврал

Central channel – Төв судал

Cessation– Тонилохуй

Chakra – хүрд

Chenrezig – Жанрайсиг бурхан

Channel– судал

Chod – Жод, лүйжин

Chant leader– унзад

Circumambulate– гороолох

Clairvoyance – зөнч, далдыг харагч, илт онч

Clarity– тодорхой, саруул

Clear light – Тод гэрэл

Collective Karma – нийтийн үйлийн үр

Compassion – Энэрэл нигүүлсэл

Complete enjoyment body – Төгс жаргалангийн лагшин

Concentration – Төвлөрөл

Concentration meditation – Төвлөрөх бясалгал, агуулах, тогтоол бясалгал

Conception – үйлийн бүтээл, үзэл, баримтлал, ойлголт,

Conducive conditions– зохист нөхцөл

Confession –наминчлах

Connection – барилдлага

Consciousness – сэтгэл, ухамсар, сэрэхүйн цогц

Contaminated aggregates – цувиралт цогц

Continuum– үргэлжлэл

Conventional truth – янагуухи үнэн

Contemplation – санах

Cyclic existence – оршихуйн хүрдэн

Daka – Дака …баатар

Dakini – Дагинас

Death process – Үхэх үйл явц

Dedication – Зориуллага

Dedication prayers – зориулахуй ерөөл

Deed – үйл хэрэг, үйлс зохионгуй

Defilement – Хорт сэтгэл, нисванис

Definite goodness – Магад сайн

Degenerate – цөвтөх

Degenerated time – Цөвүүн цаг

Delusions / Negative emotions – Хорт сэтгэл , нисванис

Demi gods – асур тэнгэр

Dependent arising – Шүтэн барилдлага

Depolluted – хиргүй ариун

Destructive – хөнөөлт

Dharma Wheel – Номын хүрд

Dura – Дүрэ

Dharmakaya – Номын лагшин

Drops – дусал

Dissolve – уусах

Discrimination – ялгамжаатай үзэл

Disintegrate – салах, задрах, хэдэн хэсэг болох

Elaboration – сэтгэлийн туурвил

Ego grasping – Би – д барих үзэл

Embodiment – хувилсан дүр

Eight auspicious Symbols – Өлзийт 8 тэмдэг

1. Precious umbrella – Эрдэнийн Шүхэр
2. Golden fish – Алтан загас
3. Vase of treasure – Бумба (төвд), Хумх (мон)
4. Lotus Flower – Бадамлянхуа цэцэг
5. Endless Knot – Өлзий утас
6. Right coiled white conch – Наран зөвшөөхүй эргэсэн цагаан лавай
7. Victory Banner – Ялгуусны тэмдэг, Дуаз
8. Wheel – Хүрд

Eight Mahayana Precepts – Их Хөлгөний 8 сахил

1. Abandoning the taking of life – Амь хөнөөх үйлийг тэвчих
2. Abandoning taking that which is not given – эс өгсөнийг авах үйлийг тэвчих
3. Abandoning the sexual act – Ариун бус үйлийг тэвчих
4. Abandoning lies – Худал хэлэх үйлийг тэвчих
5. Abandoning intoxicants – Мансууруулах зүйл хэрэглэх үйлийг тэвчих
6. Abandoning large and high beds and thrones – Өргөн өндөр ор ба суудал, сэнтийд суух үйлийг тэвчих
7. Abandoning food at improper times – Зохисгүй цагт идээ зооглох үйлийг тэвчих
8. Abandoning singing and dancing – Дуулж бүжиглэх, үнэртэй ус, чимэг зүүлт зүүх үйлийг тэвчих

Eight Suffering or Faults of Samsara – Орчлонгийн 8 зовлон

1. The suffering of birth – Төрөхийн зовлон
2. The suffering of old age – Өтлөхийн зовлон
3. The suffering of illness – Өвдөхийн зовлон
4. The suffering of death –Үхэхийн зовлон
5. The suffering of encountering what is unpleasant – Садан бустай учрахын зовлон
6. The suffering of separation from what is pleasant – Садангаас салах зовлон 
7. The suffering of not getting what you want – Хүссэнээр болдоггүй зовлон
8. The suffering of the five appropriated aggregates –Чухал авсан цогцын зовлон

Eight Worldly Dharmas – Ертөнцийн 8 ном

1. Liking the gain – Өөртөө баян чинээлэг
2. Disliking the loss –Бусдад хоосон ядуу
3. Liking the pleasure – Өөртөө амгалан
4. Disliking the pain– Бусдад зовлон
5. Liking the praise– Өөртөө магтаал
6. Disliking the blame– Бусдад муу нэр
7. Liking the fame– Өөртөө сайн алдар
8. Disliking the disgrace– Бусдад муу нэр 

Eight Verses of Thought Transformation – Оюун судлахуйн 8 шад шүлэг

Eightfold Noble Path – Хутагтын 8 мөчит мөр

1. Right View – Үнэн үзэл
2. Right Resolve or Thought – Үнэн онол
3. Right Speech – Үнэн үг
4. Right Conduct or Action – Үнэн үйлсийн хязгаар
5. Right Livelihood – Үнэн тэжээл
6. Right Effort or lifestyle – Үнэн хичээл
7. Right Mindfulness or Recollection – Үнэн дурьтгал
8. Right Concentration or Meditation – Үнэн самади

The Eight Leisures freedoms–Найман чөлөө

1. Freedom from being born in the hell realms – Тамд төрөхөөс ангид 
2. Freedom from being born as a hungry ghost – Бирд болж төрөхөөс ангид
3. Freedom from being born in the animal realm – Адгуус болж төрөхөөс ангид
4. Freedom from being born as a long life god – Урт наст тэнгэр болж төрөхөөс ангид
5. Freedom from being born at a time when a founder Buddha has not appeared – Бурхан залраагүй үед төрөхөөс ангид төрсөн
6. Freedom from being born in a place with no Dharma – Тэрсүүд болохоос ангид төрсөн
7. Freedom from being born with defective senses – Хэлгий зэрэг эрхтэн гүйцэд бус төрөхөөс ангид оршсон
8. Freedom from holding wrong views – Буруу үзэлт байхаас ангид

Eight hot hells– Найман халуун там

1. Reviving hell– Дахин эдгэгч
2. Black line hell–Хар шугамт
3. Crushing hell– Хураан дарагч
4. Howling hell– Охилон дуудагч
5. Great howling hell – Ихэд охилон дуудагч
6. Hot hell – Халуун
7. Extremely hot hell –Маш халуун
8. Unrelenting hell– Аюуш там

Eight cold hells

1. Blistering hell – Цөврүүт
2. Popping blisters hell– Цөврүү нэвчрэх
3. Chattering teeth hell – Шүд зуурах
4. Weeping hell – А–чү хэмээх
5. Moaning hell – Уухай хэмээх
6. Splitting water– lily hell– Удвал мэт хагарах
7. Splitting like a lotus hell–Лянхуа мэт хагарах
8. Great splitting like a lotus hell– Лянхуа мэт их дуунаар хагарах

Emanation – Хувилгаан дүр

Emanation body – Хувилгаан лагшин

Emptiness – Хоосон чанар

Enlightenment – Гэгээрэл, Бурханы хутаг

Equalizing self and others – Бусдыг өөртэйгээ тэгшид үзэх

Equanimity – тэгшид барихуйн сэтгэл

Ethics – Ёс суртахуун, шагшаабад

Exchanging self and others – өөрийн “ би “ – г өрөөл бусдаар арилжих

Faith – итгэл бишрэл, сүжиг

Faults – унал, гэм эргүү

Feeling – амсуурга, мэдрэмж

Fear – айдас

Forbearance – тэсвэр

Form – дүрс, хэлбэр

Form body – Дүрст лагшин

Form realm – Дүрст ертөнц, орон

Formless realm – Дүрсгүй ертөнц, орон

Front generation – Өмнийн үүсгэл

First bhumi – Бодьсадвын эхний газар

Free from elaboration –Туурвилаас хагацсан

Fruit – Үр, үр дагавар

Fifty one mental factors – 51нөхөр сэтгэл, Сэтгэлээс болсон 51

I. The five omnipresent factors – Хотолд одогч 5 сэтгэл, Хэзээ ямагт орших 5 нөхөр сэтгэл

1. feeling – сэрэхүй
2. discrimination – хуран мэдэхүй
3. intention – сэтгэхүй
4. mental engagement – хүртэхүй
5. contact – so called – зүглэхүй мэдэл

II. The five determining factors – 5 орныг мэдэгч сэтгэл,

1. aspiration – дуршил
2. belief – бишрэл
3. mindfulness – дурьдал
4. stabilization – самади (тогтоон барих)
5. wisdom – билэг билгүүн

III. The eleven virtuous factors – 11 буянт сэтгэл, Буянт 11 нөхөр сэтгэл

1. faith – сүсэг
2. shame – ичгүүр
3. embarrassment – сонжуур
4. non-attachment – тачаал үгүй
5. non-hatred – уур хилэн үгүй
6. non-ignorance – мунхаг үгүй
7. effort – хичээнгүй
8. pliancy – машид судлахуй (машид арилсан)
9. conscientiousness – сэрэмж
10. equanimity – тэгш (барих)
11. non-harmfulness – тийн хөнөл үгүй

IV.The six root afflictions – язгуурын 6 нисваанис. (гэмт сэтгэл)

1. desire – хүсэл тачаал
2. anger – уур хилэн
3. pride – омог
4. ignorance – мунхаг
5. doubt – эргэлзээ
6. view – нисванист үзэл

V.The twenty secondary afflictions– 20 чухал нисваанис.

1. belligerence – хилэн
2. resentment – өслөх, өшөө санах
3. concealment – нуух, далдлах
4. spite – уурлах, ундууцал
5. jealousy – атаа, найдангуй
6. miserliness – харам
7. deceit – заль мэх
8. dissimulation – башир, хуурмаг
9. haughtiness – оморхох
10. harmfulness – тийн хөнөөх
11. non-shame – ичгүүргүй
12. non-embarrassment – сонжуургүй
13. lethargy – будангуйрал, мунхрал
14. excitement – догшрох
15. non-faith – сүсэг үгүй
16. laziness – залхуу
17. non-conscientiousness – сэрэмжгүй
18. forgetfulness – умартах
19. non-introspection –алгасангуй
20. distraction – мэдсээр бус, болгоомж үгүй

VI.The four changeable factors – Бусдад болох 4 сэтгэл. 

1. sleep – унтах
2. contrition – гэмших
3. investigation – онох
4. analysis – шинжлэх

Five Buddha Families – Язгуурын 5 Бурхад

1. Akshobya ( Vajra ) – Акшобиа буюу Үл хөдлөгч
2. Vairocana ( Tathagata ) – Бирузана буюу Маш гийгүүлэн зохиогч
3. Ratnasambhava ( Ratna ) – Раднаасамбуу буюу Эрдэнэ гарахын орон
4. Amitabha ( Padma ) – Аминдаваа буюу Цаглашгүй гэрэлт
5. Amoghasiddhi ( Karma ) – Амогасидди буюу Тусыг бүтээгч

Five elements – 5 махбодь

1. Earth – шороо
2. Water – ус
3. Fire – гал
4. Wind ( air ) – Хий
5. Space – огторгуй

Five paths – 5 мөр

1. the path of accumulation – чуулганы мөр
2. the path of preparation or connection – найралдлагын мөр
3. the path of seeing or insight – үзэхүйн мөр
4. the path of meditation – бясалгалын мөр
5. the path of beyond learning – Чанагш үл сурахуйн мөр

Five poisons – 5 хорт сэтгэл

1. Ignorance , delusion – мунхаг
2. Attachment, lust or desire – шунал, тачаал
3. Aversion, hatred or anger – урин, уур хилэн
4. Jealousy, envy or worldly ambition – атаа жөтөө
5. Pride – омог бардам

Four activities of Buddhas – Бурханы 4 үйл

1. Pacifying – Амирлангуйн үйлс
2. Increasing – Дэлгэрэх үйлс
3. Subjugating – Эрхийн үйлс
4. Wrathful activity – Хүчний үйлс

Four classes of Tantra – Тарнийн 4 ёс

1. Action tantra (Kriyayoga) – Үйлийн дандар
2. Performance tantra (Charyayoga) – Явдлын дандар
3. Yoga tantra (Yogatantra)– Йогийн дандар
4. Highest yoga tantra (Anuttarayogatantra) – Ханьцашгүй дээдийн тарни

Four elements – Дөрвөн махбод

1. earth – шороо
2. water – ус
3. fire – гал
4. wind – хий

Four tenets – Дөрвөн тогтсон таалал

(Four schools of Buddhist Philosophy – Буддын гүн ухааны 4 сургууль)

1. Vaibhasika – Өвөрмөц өгүүлэгчин
2. Sautrantika – Судартан
3. Mind only (Cittamatra)– Сэтгэл төдийтөн
4. Middle view (Madhyamika) –Төв үзэлтэн

Four close mindfulnesses (contemplations) – Дөрвөн дурьдахуйг ойр агуулахуй

1. Close mindfulness of body – Биеийн дурьдахуйг ойр агуулахуй
2. Close mindfulness of feeling – Мэдрэхүйн дурьдахуйг ойр агуулахуй
3. Close mindfulness of mind– Сэтгэлийн дурьдахуйг ойр агуулахуй
4. Close mindfulness of Dharma – Номын дурьдахуйг ойр агуулахуй

Four Immeasurables – Цаглашгүй 4 Сэтгэл

1. Love – асрахуй
2. Compassion – нигүүсэхүй
3. Joy – баясахуй
4. Equanimity – Тэгшид барих

Four Noble truths – Хутагтын 4 үнэн

1. Truth of suffering – Зовлон үнэн
2. Truth stating the origin of suffering – Зовлонгийн шалтгаан үнэн (Бүхэн гарахуй үнэн)
3. Truth on how suffering can be ceased by eliminating the need for craving and desire – Зовлонгоос ангижрах нь үнэн (Түрдэхүй үнэн)
4. Truth of the path that leads to the cessation of suffering – Зовлонгоос ангижрах зам мөр үнэн (Мөр үнэн)

Four opponent powers – Ерөндөгийн 4 хүч

1. Power of regret – Сөхөөхийн хүч
2. Power of remedies – Бүхэн эдлэхүйн ерөндөгийн хүч
3. Power of restraint – Гэмээс харин буцахын хүч
4. Power of refuge – Шүтээний хүч

Four seals of a Buddhist doctrine – Буддын гүн ухааны 4 тамга

1. All products are impermanent – Хуран үүдсэн бүхэн мөнх бус
2. All contaminated things are miserable – Цуврилт бүхэн зовлонтой
3. All phenomena are selfless – Юмс бүгд Би үгүй
4. Nirvana is peace – Гаслангаас нөгчих нь амгалан

Four sects of Tibetan Buddhism – Төвдийн Буддизмын 4 ёс

1. Nyingma – Нямава ёс
2. Sakyapa – Сажава ёс
3. Kagyu – Гаржүдвийн ёс
4. Gelugpa – Гэлэгва ёс

Four types of giving – Дөрвөн зүйл өглөг

1. Giving material help – Эд таваарын өглөг
2. Giving dharma teachings – Номын өглөг
3. Giving protection from fear – Аюулгүй өглөг
4. Giving of love – Асрахын өглөг

Four Great praises by Lama Zonkhapa – Богд Зонхавын зохиосон Дөрвөн их магтаал

1. Praise to Dependent arising – Шүтэн барилдлагын магтаал
2. Praise to Maitreya – Майдар бурханы магтаал
3. Praise to Manzhushri – Манзушри бурханы магтаал
4. Praise to Vijayani – Бизъяа бурханы магтаал

Four Emptiness – Дөрвөн хоосон

1. Emptiness – Хоосон
2. Highest emptiness – Машид хоосон
3. Great emptiness – Их хоосон
4. Universal emptiness – Хамаг хоосон

Four common preliminaries –Нийтийн дөрвөн бэлтгэл үйл

1. Contemplation on precious human rebirth – эрдэнэт хүмүүний төрөлийн талаархи бясалгал
2. Reflection on death and impermanence – үхэл ба мөнх бусын талаархи бясалгал
3. Contemplation on Karma – үйлийн үр дээрхи бясалгал
4. Contemplation upon the suffering and miseries of samsara – сансарын хүрдийн зовлон, гунигийн талаархи бясалгал

Four Maras – шулмасын 4 аймаг

1. Skandha Mara ( demon of the 5 aggregates ) – хүсэл тачаал , уур хилэнгийн эрхээр буянд барцад үйлдэх нисваанисын шулам
2. Klesha Mara ( demon of emotional defilements ) – өвдөх, өтлөх, доройтохын эрхээр буянд барцад хийх цогцсын шулам
3. Mrityu Mara ( demon of death ) – Амь насыг егүүтгэж, буяны үйлийг таслах үйлийн эзний шулам.
4. Devaputra Mara ( demon of divine pride and lust ) – Атаа хорслын эрхээр буянд барцад үйлдэх тэнгэрийн хөвгүүний шулам

Four obscurations – 4 түйтгэрүүд

1. the obscuration of negative emotions – нисванисын түйтгэр
2. the obscuration of karma – үйлийн түйтгэр
3. the obscuration of conceptual thoughts – бодлын түйтгэр
4. the obscurations of habitual tendencies – зуршилын түйтгэр

Four ways of gathering Disciples – Шавийг хөгжөөх 4 зам

1. through generosity – өглөгийн сэтгэл
2. through wise and eloquent speech – цэцэн цэлмэг, уран үгээр
3. through teaching in accordance with the disciples needs – шавийн
4. through putting into practice what one teaches – өөрийн үлгэрээр

Four characteristics of karma – Үйлийн үрийн дөрвөн шинж

1. Karma is certain – Үйл магадтай ёсон
2. Karma multiplies – Үйл ихээр арвижих ёсон
3. Not experiencing the effects of actions that you did not do – Үйлдээгүй үйлтэй үл учрах
4. The actions you have done do not perish– Үйлдсэн үйл үл шамшаагдах

Geshe – Гэвш

God – эзэн тэнгэр , эрхт эзэн

Great bliss – Их амгалан

Great scope – Их төрөлхтөн

1. Equanimity – Тэгшид барихуйн сэтгэл
2. Love – Асрал хайрын сэтгэл
3. Compassion – Энэрэн нигүүлсэхүй сэтгэл
4. Great compassion – Их нигүүлсэхүй сэтгэл
5. Bodhicitta – Бодийн сэтгэл

Giving – Өглөг

Ground – Газар, суурь

Gross level – бүдүүн хувьт бие

Guru Buddha – Бурхан багш

Guru Padmasambhava – Ловон Бадамжунай

Guhyasamaya – Сандуй бурхан.

Happiness – Амгалан, жаргалан

Hearer (Shravaka) – Сонсоод сонсгогч

Hedonism (pleasure seeking) – биеэ хэт энхрийлэх

Heart mantra – Зүрхэн тарни

Higher scope – Их төрөлхтөн

Higher capable being (The graduated path that is common with the...) – Их төрөлхтөний нийтийн мөрийн зэрэг

Higher Seeing ( Vipassanа) – Үлэмж үзэхүй

Higher status – Илт өндөр

Hinayana – Бага хөлгөний ёс буюу Тревада ёс

Ignorance– Мунхаг

Illusion – Зэрэглээ адил хуурмаг

Illusory body – Илбийн бие

Impermanence – Мөнх бус

Imprint – Чадавхи , хөрөнгө, авъяас

Imputation – Нэрийтгэл

Interference– жишин мэдэх

Inherent existence– өөрөө бүтсэн, өвөрчлөнгөөр бүтсэн, мөн чанараасаа бүтсэн

Innate – хамт төрсөн

Innate affliction – хамт төрсөн нисванис

Intention– санаа

Indestructible drop – Эвдэршгүй дусал

Initiation, wang – Авшиг, ван, эрх

Intermediate state – Завсрын төрөл

Insights – Шид бүтээл, эрдэм

Isolated body, speech and mind – Ангид бие, хэл, сэтгэл

Karma – Үйлийн үр

Karmic connection – үйлийн барилдлага

Karmic ripening– үйлийн тийн боловсрол

Kangyur – Ганжуур

Kyabje – Авралт багш

Knowledge/ higher knowledge– илт номын аймаг

Knowledge/wisdom – ухаан, билиг, оюун, мэдлэг

Lama – Лам

Lama Tsongkhapa – Богд Зонхав

Lamp of the path – Бодь мөрийн зул

Lamrim – Бодь мөрийн зэрэг

Lay vows – эгэл (гэргийтний) хүмүүсийн сахил

Liberation – гэтлэхүй, тонилохуй

Lineage– жүд дамжлага

Logic – учир, шалтгааны ухаан

Lojong (thought transformation) – оюун судлахуй

Lorig (mind & knowledge) – Сэтгэл, оюун ухаан, мэдэл, мэдлэг

Lower scope – бага төрөлхтөн

Lower capable being (the graduated path that is common with the...) – Бага төрөлхтөний нийтийн мөрийн зэрэг

Love – асрал

Madhyamika – Төв үзэл

Mahasiddha – Их шидтэн

Mahayana – Их хөлгөний ёс

Mandala offering – Мандал өргөх

Mantra recitation – Тарни урих

Maitreya – Майдар Бурхан

Mara – шулам

Material connection – эд хөрөнгийн барилдлага

Medium scope – дунд төрөлхтөн

Meditation– бясалгал

Meditative absorbtion – тэгш орох бясалгал

Meditative stabilization – тэгш агуулах

Mental and physical aggregates – цогцос

Mental consciousness – Дотоод сэтгэл, дотоод тийн мэдэл

Mental factors – сэтгэлээс гарсан, нөхөр сэтгэл

Merit – Буян

Method – арга

Method or skillful means – Уран арга

Mere name – нэрийн төдий

Merely imputed by name – нэрийтгэлийн төдий

Migratory– амьтан, бодьгал, одогч

Mind– сэтгэл, оюун

Mind of Enlightenment – Бодь сэтгэл

Mindfulness – дурьдал

Middle capable being (the graduated that is common with the...) – Дунд төрөлхтөний нийтийн мөрийн зэрэг

Miserliness –харам

Monk – хувраг

Motivation– бүхэн өдөөлгө, хотол өдөөлгө, сэдэл (түвд: гүнлон)

Nature – мөн чанар

Nature body – мөн чанарын лагшин

Nature of mind – Сэтгэлийн мөн чанар

Natural existence (existence by way of the objects own character) – Өөрийн бэлэг чанараар бүтсэн

Negation – үгүйсгэлийн орон, хорих орон

Negative – нүгэлт муу

Nine round breathing meditation – Амьсгалаа 9 удаа гүйлгэж бясалгах.

Nirmanakaya – хувилгаан лагшин

Nirvana – Нирваан, тонилохуй

Noble/ Arya– Хутагт

Nominal existence – нэр төдий орших

Non-virtue – нүгэл хилэнц

Non-conceptual wisdom – тийн үл атгаглах билиг

Non-existent– үл орших, буй бус

Non-duality – хоёр үгүй

Non-virtuous friend – буяны садан бус

Nyingma, Nyingmapa – Нимава ёс

Nyung na / fasting retreat – Нүгнэ, Мацаг барих

Omniscient – хамгийг болгоогч

Oral transmission – Лүн буюу аман дамжлага

Ordinary beings – эгэл төрөлхтөн

Object– орон, вишай, юмс, ном

Object of knowledge– Мэдэгдэхүүний орон

Objective existence– Мэдэгдэхүүнд шүтэж төрөхүй

Obstacle – Тотгор, түйтгэр

Obscurations to liberation/afflictive obscurations – Нисванисын түйтгэр

Obscurations of knowledge– Мэдэгдэхүүний түйтгэр

Obsess – Шүглэх

Obsess by demons – Ад чөтгөр шүглэх

Pain/suffering – Зовлон, гаслан

Pandit – Бандид

Path – Зам мөр

Patience – Тэвчээр

Peerless – Хир үгүй

Permanent phenomenon– Мөнх юмс, мөнх эвдэршгүй оршихуй

Perfection vehicle – Барамид хөлгөн, чанад хүрсэн хөлгөн

Perfection of Wisdom – Билэг билгүүний чанадад хүрэхүй

Perfection of Wisdom sutras – Билиг билгүүний төгс төгөлдөрийн судар

Personalities – бодьгал чанар

Person – бодьгал, төрөлхтөн

Personal selflessness– бодьгалын би үгүй

Pervade– түгэх

Pleasure/bliss– амгалан жаргалан

Phenomena – юмс, үзэгдэл

Pilgrimage – Ариун дагшин газраар эргэл мөргөл хийх

Placement meditation – Агуулан барих бясалгал

Positive – Буянт сайн

Potency– авъяас, хөрөнгө, чадвар

Practitioner – Номын ёсоор явагч, номын үйлийг бүтээгч

Precious human rebirth – Эрдэнэт хүний төрөл

Preparation– бэлтгэл, зэхэл

Pride – омог бардам

Product – хуран үүдсэн

Prostration – мөргөл, залбирал

Prostrate – мөргөл үйлдэх

Prostration to the 35 Buddhas – 35 Бурханд мөргөх

Purify – ариусах

Pure Land – арилсан орон, ариун орон

Puja – Хурал

Pliancy – уян, хатан

Perception – илт мэдэл (Conception – үйлийн бүтээл, үзэл, баримтлал, ойлголт)

Quality – эрдэм

Reality– Бодит мөн чанар, номын ёс, жам ёс

Reasoning– учир шалтгааны ухаан, нотлох ухаан, логик

Realisation – эрдэм, шид бүтээл ,увдис

Realm – төрөл

Rebirth – төрөл, дахин төрөл авах

Regret– гэмшил

Resentment– өслөх, хонзогнох

Refuge – аврал одуулах , аврал айлтгах

• causal refuge – Шалтгааны аврал
• resultant refuge – Үрийн аврал

Renunciation – Магад гарахуйн сэтгэл

Retreat – Диян хийх , нямбанд суух

Retinue – Нөхөр сэлт

Remedy – Ерөндөг

Rely upon – даатгах

Reincarnation – хойд дүр

Relics – Чандар , шүтээн, ринсэл

Rejoice– даган баясах

Remote place– аглаг газар

Root affliction– язгуур нисванис

Rupakaya – дүрст лагшин

Sadhana – Садана, хураангуй бясалгал.

Samsara – Сансар ( go beyond samsara – Орчлонгоос тонилох )

Sambhogakaya – Төгс баясгалангийн лагшин

Seed – хөрөнгө

Seeing clearly – илтэд онохуй

Shortcoming – гэм

Self – Би

Self of person– Бодгалийн Би

Self of phenomena – Номын Би

Selflessness – Би үгүй

Selflessness of person – Бодьгалийн Би үгүй

Selflessness of phenomena – Номын Би үгүй

Self–cherishing – өөрийгөө энхрийлэн барих, Би–д барих

Self grasping– Миниймхийлэн барих

Sense power – эрхтэн

Sentient beings – амьтан

Servant – зардас

Seven branches or limbs practices – нүгэл хилэнцийг ариусгаж буяныг хураах 7 үйл

(Seven limb prayer – 7 гишүүнт залбирал)

1. Prostrations – Мөргөх
2. Offerings – Тахил өргөх
3. Confessing non-virtuous actions – нүглээ наминчлах
4. Rejoicing in the virtuous actions of oneself and others – өөрийн болон бусдын хийсэн буянд даган баясах
5. Requesting the Buddhas to turn the wheel of dharmas – Номын хүрдийг эргүүлэх соёрхол талбих
6. Requesting the Buddhas to remain in this world – Орчлонгийн эцэс хүртэл саатан морилохыг хүсэмжлэх
7. Dedication of merit – Зориулахуй ерөөл талбих

Seventy topics – 70 сэдэв

Single pointed meditation – нэгэн үзүүрт сэтгэлээр бясалгах

Six causes and one effect – Зургаан шалтгаан, нэг үр

Six perfections – 6 барамид

1. Generosity – өглөг барамид

• Material giving – Эд таваарын өглөг
• Dharma – Номын өглөг
• Safety/Fearlessness/Care – Аюулгүй өглөг

1. Morality or ethical discipline – шагшаабад буюу сахил 
2. Patience – хүлцэнгүй барамид
3. Joyful effort or perseverance – хичээнгүйн барамид
4. Meditative concentration – диян барамид буюу бясалгал
5. Wisdom or discriminating awareness – билиг барамид

Six realms – 6 төрөл, зүйл амьтан

1. God or deva realm – Тэнгэр
2. Demi god or asura realm – асура
3. Human realm – хүн
4. Animal realm – адгуус
5. Hungry ghost or preta realm – бирд
6. Hell realm – там

Sixteen emptiness – 16 хоосон чанар

1. emptiness of internal entities or phenomena – Дотоод хоосон чанар
2. emptiness of external entities or phenomena – Гадаад хоосон чанар
3. emptiness of both external and internal phenomena – Гадар дотор хоосон чанар
4. voidness – хоосонхүү хоосон чанар
5. great emptiness, of everything in 10 directions – Их хоосон чанар
6. ultimate emptiness – Үнэмлэхүй хоосон чанар
7. emptiness of conditioned phenomena – Хуран үүдсэн хоосон чанар
8. emptiness of unconditioned phenomena – Хуран эс үүдсэн хоосон чанар
9. emptiness of that which is beyond the extremes of interdependent origin – Хязгаараас нөгчсөн хоосон чанар
10. emptiness of that which has neither beginning nor end , of samsara – Тэргүүн эцэс үгүй чанар
11. emptiness of that which is not to be abandoned, the Mahayana path – Гээгдэхүй хоосон чанар
12. emptiness of phenomena’s self nature – Өвөрчлөн хоосон чанар
13. emptiness of all phenomena or composite things – Хамаг номын хоосон чанар
14. emptiness of definition or self defining characteristics – Өөрийн бэлгэ чанар хоосон чанар
15. emptiness of the non – true existence of phenomena – Зоригдохуйн үгүй хоосон чанар
16. emptiness of absence of substantiality , of the non-true existence of phenomena – Бод үгүй мөн чанар хоосон чанар

Small scope – бага төрөлхтөн

Solitary realizer (Pratikabuddha) – Өөрөө ялгуугсад

Sound– дуу, авиа

Source– төрөн түгэхүй, сурвалж

Space – огторгуй

Special insight – үлэмж үзэхүй, билиг

Sperm of mother and father – Эцгийн цагаан дусал, эхийн улаан дусал

Spirit – бодьгал

Spirit harm – ад, зэтгэрийн хорлол

Spiritual connection – номын барилдлага

Stabilization– самади, бясалгал

Stabilizing meditation – агуулах, тогтоох бясалгал

State of bliss – амгалан

Statue – дүр

Subconscious –ухамсар

Subdue – номхотгох

Subject – орныг танигч сэтгэл, оронт

Subtle level – нарийн хувь

Superimposition – гүжирдлэг, өд зүүх

Superior being – Дээд төрөлхтөн

Suppleness/pliancy– машид боловсорсон

Syllogism – учир гаргалга, логик гаргалгаа, нотлох ухаан

Sura – тэнгэр

Sutra – Судар

• Golden Light Sutra – Алтангэрэл судар
• Arya Sanghata Sutra – Õóòàãò Õîñ ñóäðûí íîìûí ç¿éë
• Diamond Cutter Sutra – Очироор огтлогч судар – Дорж зодов
• Heart Sutra – Зүрхэн судар
• Perfection of Wisdom Sutra – Билиг барамидын судар

Tantra – дандар, тарнийн ёс

Tangible object – Хүрэлцэхүйн орон

Tara – Дарь эх

Ten Endowments – 10 учрал

• Five personal Endowments – Өөрийн 5 учрал

17. Being born as a human – Хүмүүн ямагт
18. Being born in the center of a religious country – Төв газар төрсөн
19. Being born with a well – functioning body and mind – Эрхтэн бүрэн төгс
20. Not having committed any of the five heinous crimes – Үйлийн эцсээс эс буцсан
21. Having faith in the Dharma – Орноо сүжигтэй

• Five Circumstantial Endowments – Бусдын 5 учрал

22. Being born in the fortunate period when a Buddha had appeared – Бурхан заларсан
23. Being born in the fortunate period when a Buddha has taught the Dharma – Дээдийн номыг айлдсан
24. Being born in the fortunate period when Dharma exists and flourishes – Дээдийн ном орших
25. Being born in the fortunate period when we are able to meet with pure followers of Buddha’s teachings – Түүнээ дагуулан оруулах
26. Being born in the fortunate period when practitioners can enjoy kind support – Бусдыг зүрхнээсээ энэрэх

Ten directions – Арван зүг

Ten grounds – Арван газар

Ten non-virtuous – 10 хар нүгэл

1. Killing – амь таслах
2. Stealing – эс өгснийг авах
3. Sexual misconduct – буруу хурьцал
4. Lying – худал хэлэх
5. Divisive or slanderous speech – хов ярих
6. Cursing or harsh speech – хатуу ширүүн үг хэлэх
7. Gossip or idle speech – чалчаа үг
8. Covetous thoughts – хомхой сэтгэл
9. Harmful thoughts – хорт санаа
10. Wrong view – буруу үзэл

Ten powers – 10 эрхэт

1. Power over life – насны эрхэт
2. Power over mind – сэтгэлийн эрхэт
3. Power over necessities – эдийн эрхэт
4. Power over karma – үйлийн эрхэт
5. Power over birth – төрлийн эрхэт
6. Power over creative imagination – Үлэмж сэтгэлийн эрхэт
7. Power over resolution – Бишрэлийн эрхэт
8. Power over miracles – рид хувилгааны эрхэт
9. Power over knowledge – Номын эрхэт
10. Power over presentation – Бэлгэ билгийн эрхэт

Tenets – гүн ухаан, үзэл, тогтсон таалал

Tengyur– Данжуур

Terma – сан

Three worlds or Realms – 3 орон

1. The Formless Realm – дүрсгүйн орон
2. The Form Realm – дүрстийн орон
3. The Desire Realm – амармагийн/ хүслийн орон

Three baskets of teachings – 3 аймаг сав

1. Ethic (Vinaya) – Номхотголын аймаг
2. Sutra– Судрын аймаг
3. Abhidarma– Илт номын аймаг

Three doors – Гурван үүд

1. Body – Бие
2. Speech – Хэл
3. Mind – Сэтгэл

Three faults of a vessel– Савны гурван гэм

1. Being upside down– Амыг хөмөрсөн сав
2. Though held right side up, being dirty– Амыг дээш харуулсан ч хир буртагтай сав
3. Though clean, having leaky bottom– Хир буртаггүй хэдий ч ёроол нь цоорхой сав

Three Jewels – Гурван эрдэнэ

1. Buddha, – Бурхан
2. Dharma – Ном
3. Sangha – Хувраг

Three lower realms – Гурван муу заяа

1. Hell – Там
2. Preta – Бирд
3. Animal – Адгуусан

Three poisons – Гурван хорт сэтгэл

1. Ignorance – мунхаг
2. Attachment – тачаал
3. Aversion – урин , уур

Three principle aspects of the path –Мөрийн гурван эрхэм

1. Renunciation – Магад гарахуй, Уйсахуй
2. Bodhichitta – Бодь сэтгэл
3. Wisdom or the correct view of emptiness – Билиг билгүүн ба хоосон чанарыг таньсан зөв үзэл

Three roots – Ёзоорын гурав

1. Guru – Багш
2. Yidam – Идàм
3. Dakini – Дагинас

Three sufferings – Гурван зовлон

1. Suffering of pain – Зовлонгийн зовлон
2. Suffering of change – Урвах зовлон
3. Pervasive suffering – Түгээмэл хуран үүдэх зовлон

Three times – 3 цаг

1. Before life – Өнгөрсөн, урьд төрөл, Нөгчсөн
2. Present life – Одоо, эдүгээ төрөл
3. Next life – Ирээдүй , хойд төрөл

Three turning of the wheel – номын хүрдийг гурвантаа эргүүлэх

Tilopa Tulku – Дилав хутагт

Tong len / taking and giving / – өгөхүй ба авахуй

Torma– балин

Transcendental – чанадын

Transcendental wisdom – чанад хязгаарт хүрсэн билиг билгүүн.

Transmigratory – сансарын хүрднээ зорчигч

True existence – Үнэн оршихуй

Truth body – Номын лагшин

(Tsanid philosophy) dratseng – Pramitayana dratseng– Цанид гүн ухааны дацан

Tumo – Дүмэ – хүйсний хүрдний бясалгал

Tune – ая дан

Twelve deeds of Shakyamuni Buddha – Бурхан багшийн 12 зохионгуй.

1. Descending from Tushita – Төгс баясгалант тэнгэрийн орноос төрөл егүүдсэн зохионгуй.
2. Conception into the Womb – Эхийн хэвлийд оршсон зохионгуй
3. Birth in the garden of Lumbini – Лагшин хувилан мэндэлсэн зохионгуй
4. Training in the Arts, Crafts and Sciences – Эрийн эрдмийг үзүүлсэн зохионгуй
5. Marriage to Yashodhara, the birth of his son Rahula and the enjoyment of royalty – Хатан нөхдөөр цэнгэсэн зохионгуй
6. Renunciation of Samsara, Leaving his life as a Prince – Илт гарсан зохионгуй
7. Practice of Austerities and Asceticism, and then Renouncing them – Хатуужлыг эдэлсэн зохионгуй
8. Taking His place at the Vajrasana in Bodh Gaya, the seat under the Bodhi Tree – Боди зүрхэнд заларсан зохионгуй
9. Victory over of the leader of Maras, Papiyan – Асрахуйн мэсээр шуламсыг номхотгосон зохионгуй
10. Attainment of Enlightenment reached while meditating under the bodhi tree – Илт туулсан боди хутгийг олсон зохионгуй
11. Teaching the Dharma – Номын хүрдэн эргүүлсэн зохионгуй
12. Passing away at the age of 83 – Гаслангаас нөгчсөн зохионгуй

Twelve links of Dependent origination – шүтэн барилдахуйн 12 гишүүн

1. Primordial ignorance – мунхаг
2. Conditioned or formative actions – хуран үйлдэх, үйл
3. Consciousness – тийн мэдрэхүй, хуран мэдэл , сэтгэл, ухамсар (тийн мэдлийн үе гишүүн орчлонд тусах)
4. Name and form – нэр болон дүрс
5. The five sense bases and the mind – төрөн түгэхүй
6. Contact and its desire for the object – мэдрэхүй, хүрэлцэхүй
7. Sensation or desire giving rise to feelings of pleasure and pain – амсуурга, сэрэхүй
8. Craving – шунах
9. Grasping – авахуй
10. Potential existence – оршихуй, сансар
11. Birth leading to endless rebirth – төрөхүй
12. Aging and death leading to endless cycles of life and death – өтлөх ба үхэх

Two accumulations – 2 чуулган

1. The accumulation of merits – Буяны чуулган
2. The accumulation of wisdom – Билэг билгүүний чуулган

Two extremes – Хоёр хязгаар

1. Nihilism – Тасархайн хязгаар
2. Eternalism – Мөнхийн хязгаар

Two extremes of behavior – зан байдлын хоёр хязгаар

1. Indulgence – өөрийгөө өөгшүүлэх, зоргоороо
2. Self mortification – өөрийгөө цээрлүүлэх

Two obstacles of Meditative stabilization– Бясалгалын хоёр гол тотгор

1. Le